«Մայրս գնում է գոմ՝ կովը կթելու: Գնում է և երկարժամանակ չի վերադառնում։ – Քա՜, աղջի՜, հարսն ի՞նչեղավ,- հանկարծ բացականչում է հորաքույրս,- գոմգնաց ու չեկավ։ Վազում են գոմ, տեսնում են մորս՝կովի մոտ նստած, գրկում՝ մի կապուտաչյա երեխա։ Այդ երեխան ես էի»։
Այս տողերով է սկսում հեղինակը իրինքնակենսագրական վեպը: Պատմում է զանազան դրվագներ սեփական կյանքի,մանկության տարիների, ընտանիքի, հարևանների ու բարեկամների մասին: Մոր գրկումտեսնում է լուսինը, որ մանուշակագույն մթնաշաղում, մուգ–կապույտ լեռան վրա էր նստել։Այնքա՜ն մեծ էր այդ լուսինը։ Դրանից հետո երբեք չտեսավ այդքան մեծ լուսին։ Նայելով ևհրճվելով նրա բոցագույն փայլից՝ մի ձեռքով բռնեց մայրիկի մազերը, կախվեց առաջ –ուզում էր ավելի մոտ լինել լուսնին։ Մայրիկը հանկարծ սեղմեց նրան կրծքին՝ այնպե՜սպինդ, այնպե՜ս գորովալից։ Թեև կորցրեց լուսինը, բայց դուրեկան էր մոր սեղմումը, դուր էրգալիս մոր բուրումը։ Առաջին անգամն էր, որ այդքան բարձրից դիտում էր շրջապատը –ընդարձակ և զմրուխտյա մի դաշտ՝ կապույտ լեռների շղթայով երիզված։ Դաշտումհեղինակի աչքին խփում էին մինարեները և կաղամախիները, երկուսն էլ դեպի երկինքնէին թռչում, երկուսն էլ օրորվում էին մթնշաղում։ Կտուրից սկսեց տեսնել և տները, հենցառաջին անգամ տեսավ իրենց տունը։ Մինչև այդ նրան միայն փողոցի դուռն էին հանումկամ լուսամուտի առաջ:
Հայրը կալվածատեր էր և իրենց գավառում պետական բարձր պաշտոնատար։ Բայցհեղինակը սկսում է նրա մահից։ «Նա մահվան պատրաստվեց այնպես, ինչպես նորափեսանէ պատրաստվում իր հարսանիքին։ Մեռնելուց մի ամիս առաջ (դեռևս ոտի վրա էր ևբավական առույգ, բայց գիտեր, որ հաղթում է մահվան որդը) կանչեց հյուսնին, միասինջոկեցին երկար ընկուզե տախտակներ։ Պառկեց հատակին, պարսկական քիրմանշահ գորգիվրա, հյուսնը վերցրեց նրա հասակի չափը։ Ուստա Մարգարը շինեց դագաղը, վերջացավ։Կարծես մի սեղան շինեց կամ պահարան։ Այնքա՜ն անտարբեր»: Եվ իսկապես կարճժամանակ անց, հայրը մահանում է: Մի ձի էին պահում, որպեսզի երբ ազգականներից ևբարեկամներից մեկնումեկը գար և ասեր թե՝ «Հայրս բարև ըրավ, ըսավ քի՝ էշը թող տան,տեղ գնամ գամ», էշի փոխարեն՝ ձին տային: Բայց նա չէր սիրում, որ իր էշի վրա ուրիշն էրնստում։ Եվ դժվար թե ինքը՝ էշը թույլ տար, որ, բացի հորից, որևէ մեկը նստեր վրան: Հորարիստոկրատիզմից շատ բան էր անցել էշին, նրա հոգեբանությունը նույնպես զարգացելէր այդ ուղղությամբ: Հոր տուն վերադառնալուց առաջ ամբողջ տունը շարժման մեջ էր․ընտանիքի ամեն մի անդամը մի բան էր անում, դարսում, սրբում, դասավորում,տեղափոխում։ Տունը պետք է լիներ խստագույն կարգապահության մեջ, կոշիկներըդարսված, պահարանների դռները փակ, այգու ծաղիկները ջրված, երեխաները սանրված,ընտանիքի բոլոր անդամների շորերը փոխված, ջրի բաժակը ջրամանի մոտ՝ կոթը ոչ դեպիպատը դարձված, ավելն իր անկյունը, շորերի կախարանի նրա վերարկուի մեխը բոլորովինազատ: Դռան առաջ նա իջնում էր էշից։ Մի պահ սպասում էր, մի սիգարեթ էր վառում,որպեսզի ամբողջ տունն իմանա, որ եկել է: Դրա կարիքն էլ չկար, որովհետև փողոցիանկյունից էշը սկսում էր զռալ և հայտարարել ժամանումը: Հեղինակը նշում է, որաշխարհում եղել են երկու քրիստոնյա։ Մեկը ինքը՝ Քրիստոսը, հրեա, իսկ մյուսը՝ իր մայրը,հայ: Նա միայն մի գիրք էր կարդում՝ Ավետարանը։ Ամբողջ օրը ջանում էր միայն մի բանանել՝ իրագործել Ավետարանի պատվիրանները։ Աղքատների հետ ճաշի էր նստում,բարեգործություններ էր անում, պայմանով, որ ոչ ոք չիմանա, և․․․ աղոթում էր:Խոնարհվում էր այդ կինը մինչև ոսկորների ծուծը։ Նրա խոնարհությունն օրգանական էր,որովհետև այդ խոնարհության համար խոր տարաձայնություններ էին ստեղծվել մոր և հորմիջև: Մի կին, որ պատրաստ էր ամուսնու ամեն ուզածն անել, թեկուզ ոճիր, բայց չէր կարողազատվել խոնարհությունից։ Թող բոլորն անգոսեին իրեն, թքեին և մրեին, նա տանում էրմիայն խոնարհությամբ: Այդպես էր պատվիրում Ավետարանը: Իսկ հայրը պահանջում էր,որ մայրը դառնա խանում, նստի դահլիճի վերին կողմը, ոչ մի բանի չխառնվի և, գլխավորը,ոչ մի քահանա չհյուրասիրի տանը։ Օրգանական ատելություն էր զգում դեպիքահանաները: Մայրը գիտեր, որ հայրը Ստամբուլում «դոստ» ունի։ Բայց այդ մասին մորհոգին խաղաղ էր: Դա բխում էր ո՛չ թե նրա անտարբերությունից դեպի ամուսինը, այլխորախոր սիրուց։ Սիրելով նրան՝ սիրում էր և նրա հանցանքը: Հիշում է, որ երբ հայրըմեռավ, և մեծ եղբայրը սկսեց ճանապարհորդություններ կատարել դեպի Ստամբուլ կամսևծովյան նավահանգիստներ, մայրը հանձնեց նրան ճոխ նվերների մի կապոց, որպեսզիՍտամբուլում հանձնի իր ամուսնու սիրուհուն: Կապոցը հանձնեց արցունքների մեջխեղդված ոչ թե Ստամբուլի կնոջ պատճառով, այլ նրա համար, որ ամուսինը այլևս չկար:Մայրը ցանկանում էր, որ հոր նվիրական հիշատակներից մեկը՝ Ստամբուլի կինը, հարգվածլինի: Ստամբուլի կինն էլ մոր կապոցը ընդունել էր արցունքներով։ Հոր մահվան մասին նաառաջին անգամ լսել էր մեծ եղբորից: Երկու կանայք լաց էին լինում մի տղամարդու համար,այն տղամարդու, որ այդ երկու կնոջ հոգին էլ լցրել էր սարսուռով, ծծել էր երկուսիշուրթերից էլ սիրո արյունը: Մայրն առողջ էր, ժիր և սիրուն: Նրան հիշելիս՝ հեղինակը միշտհիշում է նաև իրենց պարտեզի նոճին։ Նրան շատ էր նման: «Մայրը՝ դա հավիտենական,մշտաթարմ և մշտադալար լիրիկան է, դա ոսկյա ծառն է երկնքի կապույտ դաշտումբուսած»: Հեղինակը հիշում է պապուն, տատուն, քույրերին ու եղբայրներին,չամուսնացած, պառավ հորաքրոջը և հարևաններին: Բաղնիս գնում էր տան կանանց հետ:Մինչև հիմա էլ չի սիրում արևելյան բաղնիքը, որովհետև մինչև հիմա էլ հիշում է կավերիհոտը, գոլորշին, սիրտ մարեցնող տաք և խըշխըշ ջուրը և կանանց բլրացած ճարպն ու միսը:Հորաքույրը բաղնիքում միշտ լողանալով չէր զբաղվում: Նա ամենայն ուշադրությամբ ևչարությամբ դիտում էր հասունացած աղջիկներին, որպեսզի դուրս գար բաղնիքից և սկսերխոսել և բամբասել։ Բաղնիքից անմիջապես հետո չէր կարող դռնե–դուռ մտնել և սկսելբամբասանքը, որովհետև հոգնած էր լինում, այնքան չեչքար էր քսում մարմնին և վառող–թափող դեղեր էր գործածում: Բայց հաջորդ օրը նրա օրն էր։ Յուղոտում էր ծնոտները,անտիկ շալը գցում գլխին, ընկնում հարևանների տները: Մտնում էր Եղիս խանումի և այլոցմոտ ու բամբասում երիտասարդ աղջիկներին, որ նրանց կնության չտան: Տան գլխավործառայի անունը Գրիգոր էր, բայց կարճ՝ Գոգո էին կանչում: Գոգոն տնից դուրս,հարևանների համար, նրանց տան ծառան էր, բայց իրականում նա տան դիրեկտորն էր,ինչպես հայրն էր ասում: Տան բոլոր տնտեսությունը հանձնված էր նրա խղճին և խելքին։Ամեն քարի կտորի, տաշեղի, կարտոֆիլի և սոխի գլխի համար նա ցուցաբերում էր խորըհոգատարություն: Մի օր Գոգոն փրկեց հեղինակի կյանքը կամ առնվազն՝ հաշմանդամլինելուց: Տան դահլիճի առաստաղի վրա կար մի արձանագրություն, որը գրված էր տունըկառուցելու ժամանակ։ Այդ արձանագրությունը հետևյալն էր. «Որդիքս Հակոբ, Գևորգ, Լևոն / Ժարանգորդք են տանս այսորիկ»:
Տան կառուցված ժամանակը նա ծնված չէր, ուստի անունը արձանագրության մեջ չկար։ Միօր այնպես մտածեց, որ եթե իր անունը չկա, ուրեմն ինքը չի կարող ժառանգորդ լինել«տանս այսորիկ»: Ներքևի հարկից, գաղտնի, վեր հանեց եռոտանին և բարձրացավ վրան,որ իր անունը ավելացնի ժառանգորդների ցանկում։ Դեռևս գրելու գործողությունը չէրսկսել, երբ եռոտանին սկսեց երերալ և ծռվել։ Բարեբախտաբար, արձանագրությունից քիչհեռու կար մի մեծ կեռ երկաթ, որից ձմեռը մեծ լամպն էին կախում, բռնեց այդ կեռ երկաթը,եռոտանին մնաց ոտքերի տակը, բայց անկարելի էր ցած իջնել, որովհետև եթե երկաթըթողներ, եռոտանին պետք է կործանվեր։ Սկսեց ճչալ ահ ու սարսափով։ Գոգոն, լսելովաղիողորմ ճչոցը, անմիջապես վազեց վեր և շուտափույթ ըմբռնելով կացությունը, բռնեցեռոտանին ու հեղինակը, առանց վախի, սկսեց ցած իջնել: Երեկոյան հայրը նստեցրեց իրծնկանը և շոյելով ոսկեգույն մազերը՝ հարցրեց, թե ինչու էր վեր ելեր: Հոր փայփայանքիցոգևորված՝ անկեղծորեն ասաց նպատակը։ Հայրը կուշտ ծիծաղեց և բոլորի ներկայությամբհայտարարեց, որ իր հարստությունն իր պստիկ «յավրուինն» է, իսկ տունը, իր մահից հետո,տան նրան: Հոր մահից տարիներ հետո, երբ հարկ եղավ հոր հարստությունը բաժանել, իրբացակայությամբ, մայրն առաջարկել էր, որ այդ տունը, առանց որևէ վիճակ ձգելու և վեճի,նրան տրվի՝ հարգելու համար հոր ասած ամեն մի խոսքը, թեկուզ այն ժամանակ կատակովասած: Այդ տունը հեղինակը ժառանգեց, որի ոչ մի արձանագրության մեջ իր անունը չկար:Մեծ եղբայրը՝ Հակոբը, պահում էր մի արաբական ձի, որ ծնվել էր իրենց տանը և երբեք չէրտեսել արմավենի, և ոչ էլ նրա սմբակները մխրճվել էին հարավի տաք ավազներում, բայցնրա աչքերի խորության մեջ կար հարավային պեյզաժների ամբողջ սարսուռը, և նրավրնջյունի մեջ զգում էին անհուն անապատների կարոտը: Ձին, որին Հակոբը Մարան էրկոչում, սև էր, ինչպես սև սաթը, փայլուն և ողորկ, երեք ոտները սպիտակ և հավկթաձևսպիտակը ճակատի վրա: Ամեն կիրակի օր Հակոբը Մարանին տանում էր հերկված դաշտը ևբաց թողնում․ Մարանը քամու նման թռչում էր, սահում էր նա հերկված դաշտի վրայից,ինչպես սուրացող ալիք: Քաղաքի երիտասարդների համար մեծագույն հաճույք էրհավաքվել դաշտը, տեսնելու Մարանի վազքը: Հակոբի հասակակիցներից շատերըպսակվեցին, երեխաներ ունեցան, ոմանք նշանված էին, բայց Հակոբի միակ ուրախությունըՄարանն էր: Հակոբը սիրում էր Մարանին և նրանով լցնում իր հոգու ամբողջ պարապը:Բայց մի օր Մարանի առաջի ոտի վերևի մասում երևաց մի ուռուցք, փոքր և գրեթե աննշան,բայց բշտեց, դարձավ վերք, այդ վերքը մեծացավ, թարախակալեց։ Եվ Մարանը մի առավոտմեռավ: Բոլորը հավաքվել էին Հակոբի շուրջը, որ արցունքի կաթիլներով շաղախվածխոսքերով պատմում էր Մարանի կյանքը, պատմում էր մինչև անգամ, թե մի օր ինչխոսակցություն են ունեցել իրար հետ, և Մարանն ինչ է ասել: Եթե պատահած եղելությաննանծանոթ մի մարդ ներս մտներ և լսեր Հակոբին, երբեք չէր կարող գուշակել, որ խոսքը ևողբը վերաբերում էին մի անասունի: Անցավ մի ամիս, բայց Հակոբի վիշտն ավելի էրխորանում: Եվ հայրը որոշեց նրան առաջարկել երկու բան՝ ճամփորդություն կամամուսնություն։ Հայրը խորապես համոզված էր, որ սրանցից մեկն ու մեկը կփրկի նրան,կմեղմացնի նրա վիշտը, և մի օր էլ կմոռանա: Ճամփորդությունից հետո Հակոբը դարձյալտխրում էր: Բայց նրան ամուսնացնում են, և սերը բուժում է տղայի հոգին: Հիշում է նաևմյուս եղբայրներին՝ չամիչ պաշտող Գևորգին ու Լևոնին և քույրերին՝ Խասիկին, Սիրանուշինև Ձայնիկին: Առաջին երկուսը դժբախտ կյանք ունեցան, իսկ Ձայնիկը շատ նման էր իրեն՝հեղինակին: Հիշում և դիմում է նրան հետևյալ խոսքերով. «Ինչքա՜ն եմ հիշում քեզ,կապուտաչյա՜ իմ քույր։ Քեզ հիշելիս՝ իմ հոգին լցվում է պատկերներով․ հիշում եմ մերպարտեզը, կտուրը, ծաղկող աքացիան, հիշում եմ աշնան դեղին տերևները, որ քամին քշումբերում էր մեր դռան առաջ, հիշում եմ ձյունի սպիտակ փաթիլները, այդ ձյունի մեջ քոոստոստումները, և հիշում եմ մորս վերջին մայրությունը։ Քեզանով վերջացավ,կապուտաչյա իմ քույր, նրա կողերի խայտանքր, ընդմիշտ լռեց նրա քնարը։ Դո՛ւ եղարվերջինը, որ ծծեցիր նրա կաթը, դու, մորս վերջի՛ն մանուշակ, վերջի՛ն երգ, վերջի՛նբերկրանք»: Բացի իր քույրերից, կային և ուրիշ աղջիկներ, որոնք աճում էին նրամանկության հետ, որոնք ծաղկում ու վառվում էին նրա մանկության ափերի վրա՝Քրիստինեն, Վերոնին, մորաքրոջ աղջիկ Ռեբեկան: Փողոցը հին Արևելքի այն ճանապարհիմասնիկն էր, որ ծայր էր առնում հին Հռովմից, գալիս հասնում էր Բյուզանդիայի հինմայրաքաղաքը, ընդհատվում էր մի ակնթարթ կապույտ ծովով, ապա շարունակվում էր,օղակելով ամբողջ Փոքր Ասիան, գալիս–անցնում էր նրանց տան առջևից և գնում մինչև«աշխարհի ծայրը»՝ Բաղդադ: Նրանց համար ամենահեռավոր վայրը Բաղդադն էր։Բաղդադից դենը ուրիշ երկրներ չկային: Հեղինակը հիշում է հարևաններին: ԵղբայրներՎահրամն ու Հրաչը վիճում են Վերոնիկայի համար: Հրաչը փոքր եղբայրն է և օրորոցիօրենքով պետք է ամուսնանա Վերոնիկայի հետ, սակայն մեծ եղբայրն է սիրում աղջկան:Կռվում են, հարձակվում աղջկա վրա, սպանում, ապա իրար հետ կռվում: Նրանց բանտ ենտանում: Կան չամուսնացած հարևաններ, հիշում է Ալեք աղային, որ 45 տարեկան ամուրիէր։ Ալեք աղան փողոցի միակ Հասակավոր ամուրին չէր։ Նրա տնից մի քանի դուռ վերևապրում էր Հաջի Սողոմոնը: Փողոցում կային նաև բազմաթիվ խենթեր, որոնց մասին ոչ ոքչէր հոգում: Հեղինակը պատմում է փողոցում ապրող թուրքերի մասին, որոնք հայերինգյավուր էին անվանում, իսկ հայերը նրանց՝ շներ, թեև իրար երեսի ժպտում էին ևհյուրասիրում, բայց նրանց միջև հարաբերությունները գնալով վատթարանում էին: Ընդորում հայերը միշտ ավելի խեղճ էին գտնվում և հիմնականում դատարանում տուժող կողմըհայն էր լինում, չնայած անմեղ լինելուն: Հիշում է աղավնի պահողներին ու քյուլխան բեյիԱլիին, որը ուխտ է անում, գնում Երուսաղեմ, վերադառնում իբրև մարգարեից շնորհստացած: Նրան այժմ հարգում են, նա հարուստ է, թեև երբեմն ուզում է դարձյալմոխիրների մեջ քնել: Հեղինակը սիրում է կարդալ և գրել: Նրա սիրելի հեղինակն էՄեծարենցը: Հեղինակը վերջին անգամ այցելում է հոր գերեզման, թթենին աճել է, այն ասեսիր հայրն է: Հրաժեշտ է տալիս նրան ու գնում Պոլիս: Նա գրում է. «Այդ հին երկրում արևըճչում է մրգի հատիկներով, հողը շնչում է անսպառ խոտով, առվակները կարկաչում են,բացվում են մեծ առավոտներ, և իջնում են հրաթև վերջալույսեր, բարձրանում ևկապույտում լողում է մի արծաթյա թաս՝ մեջը լիքը նոր կթած կաթով, տիեզերանում էգիշերն աստղահնչուն, ծառները սլանում են դեպի երկինք, և բոլոր ծաղիկները սարսռում ենու շշնջում: Այժմ ես կուզեի հանգչեցնել իմ հոգնած գլուխն այդ երկնքի կապույտ մարմարինև լսել այն երգը, որ հեղեղում են ծառները, առվակներն ու աստղերը»:
